Vluchtigheid kan onvergankelijk zijn. In het Melkmeisje van Johannes Vermeer is een moment voor eeuwig gevangen. In mijn eigen relatie met dat iconische schilderij hebben zich herinneringen in mij vastgeklonken. Als kind stond ik meermaals in de eregalerij van het Rijksmuseum met mijn oudere nicht Eveline die me als een volleerd kunsthistorica aan de hand meenam naar dit schilderij. Onlangs was ik er weer, maar nu met mijn vader. De betekenis van het werk schuilt klaarblijkelijk niet alleen in de kunsthistorische relevantie. Ook op een persoonlijk vlak spreekt het schilderij tot ons. Als ik het dienstmeisje in geconcentreerde stilte bekijk, zie ik niet alleen de bekoorlijke compositie, de subtiele lichtinval en het kleurcontrast. Ik zie mezelf weer als kind voor dat schilderij staan met iemand die er inmiddels niet meer is. De band met het werk wordt steeds sterker. Zeker nu ik er pasgeleden weer naartoe ging om de melk uit de kan te zien stromen die in mij een stroom aan herinneringen oproept.
Over het Melkmeisje is veel geschreven. Ik kan daar niets anders aan toevoegen dan mijn persoonlijke relatie met dat schilderij. Vermeer spreekt tot mijn verbeelding. Hij toont me dat er poëzie schuilt in alledaagse taferelen. Hij leert me de werkelijkheid anders te zien. Door zijn werk ben ik bevattelijk geworden voor de schoonheid van het profane, zelfs voor het zien van de magie van huishoudelijke activiteiten – iets wat me thuis niet lukt, maar waar een museum als het Rijks juist in uitblinkt. Serene eenvoud.
Of er symboliek uit het schilderij spreekt, weet ik niet. Althans, mij ontgaat ze. Ik zie geen vrouw of dienstmeid die rolbevestigend werk uitvoert, noch proef ik verwijzingen naar de Bijbel waarbij de melk misschien opgevat kan worden als een verzinnebeelding van vruchtbaarheid. De vrouw staat voor mij evenmin symbool als de voedster van de wereld, als een archetype van de moeder. Nee, ik zie een vrouw in opperste staat van concentratie een routineklus uitvoeren. En juist in de ondubbelzinnigheid van de handeling en de compositie schuilt de zeggingskracht. Er stroomt melk, niet meer en niet minder.
Het schilderij verzadigt mij nooit. Telkens zie ik het voor het eerst. En telkens is Eveline er weer bij. Zij kijkt met mij mee naar dit schilderij. De ontroering die het schilderij in mij teweegbrengt stroomt niet alleen uit het werk zelf, maar ook uit de gekoesterde herinnering aan een geliefd familielid met wie ik vroeger keek naar het Melkmeisje. Haar ogen kijken mee, terwijl het Melkmeisje terugkijkt en door de eeuwen heen een hele parade aan mensen aan zich voorbij zag trekken. Ook als wij er niet meer zijn, zal zij nog uit de kan melk gieten. Telkens weer zal ze erin slagen de vluchtigheid te overstijgen en iemand nú alsook in de verre toekomst weten te ontroeren.
Wislawa Szymborska over het Melkmeisje:
Zolang die vrouw in het Rijksmuseum
In geschilderde stilte en concentratie
Uit een kan in de schaal
Dag na dag
Melk giet,
verdient de wereld
het einde van de wereld
niet
juni, 2021
