Creativiteit. Ongeacht wat sommigen zeggen het valt niet te leren. En dat is voor menigeen en misschien zelfs een groot deel van de mensheid wel beter. Waarom moet iedereen creatief zijn? Ik moet er niet aan denken aan boord te zitten van een Airbus of Boeing met de wetenschap dat er een creatieve piloot achter de stuurknuppel zit. Laat hem die kist maar aan de grond zetten volgens de geldende procedures en minutieus afgewerkte checklists. De creativiteit kan me in dat geval de lucht in.
Dat geldt natuurlijk voor meer beroepsgroepen. Creativiteit kan een mens vreselijk in de weg zitten. Als boekhouder bijvoorbeeld, of als chirurg.
Als kind op school moest creativiteit ook zo nodig worden geleerd. Zelfexpressie en het exploreren van de authenticiteit werd echter door een heel leger aan ingehuurde creativiteitsdocenten lelijk in de kiem gesmoord. Er werd gekantklost, geëmailleerd, gemacrameed en gekleid tot het laatste sprietje eigenheid volledig was omgeknakt. Zo herinner ik me mevrouw Meurs, een vrouwmens dat me dertig jaar na haar creativiteitslessen -toen heette dat nog gewoon handarbeid- nog af en toe een nachtmerrie bezorgt.
Haar opvatting van iets maken strookte zeker niet met die van mij. Als ik een stuk klei in handen had, veranderde mijn idee over het eindproduct bijna net zo vaak als de keren dat ik de klei had ingedeukt. Het ene moment een naakte vrouw met mooie ronde welvingen, dan een stoel en uiteindelijk eindige elk bewerkt stuk klei als asbak in de oven. Elke creatieve poging ging in rook op. Een voordeel: toentertijd werd er gelukkig nog veel gerookt.
Toegegeven, met een figuurzaag in de hand ben ik nog steeds levensgevaarlijk. Ook een schaar behoort niet het scheppende gereedschap waarmee ik in de lessen van mevrouw Meurs een geknipte indruk maakte. Ik was en ben nog steeds onhandig. Ben ik dan ook per definitie niet creatief? Ik weet het niet. Wie leert omgaan met zijn beperkingen legt toch een bepaalde mate van creativiteit aan de dag. Ik ontwikkelde bijvoorbeeld een handigheid in het verzinnen van redenen waarom ik niet in staat was om een paar sokken te breien tijdens handvaardigheidles. Of om de coopertest in de gangbare tijd af te leggen. Mijn twee linkse handen waren lange tijd mijn bondgenoten in mijn strijd tegen de oprukkende lescreativiteit. Maar mijn linkshandigheid kwam me nooit echt slecht van pas. De laatste jaren is die linkshandigheid een soort geestelijke linkshandigheid geworden. Voor sommige zaken ontwikkel ik bewust een onhandig soort onbegrip. Voor politiek bijvoorbeeld. Politici zijn per definitie weters; althans dat denken ze. Ze weten hoe de wereld en hun electoraat in elkaar zitten. Twijfel past de politiek niet. Het is een speelplaats voor betweterigheid. Ik kan er weinig mee. Want mijn bondgenoot is al jarenlang de twijfel. Ik vind twijfelen een interessante vorm van nadenken. Daarbij komt dat twijfel gelukkig minder vaak woord- of penvoerder is dan de gelijkhebbende politiek. Ik pleit voor meer twijfel.
Als ik met kunstenaars praat dan gaat het over het leven en over de twijfel die daar onherroepelijk bij hoort. Hun werk, althans heel vaak, weet me te verbazen, verrassen en verbijsteren. De vrucht hunner werk, roept vragen op. Reflecteert op mens en maatschappij en –niet onbelangrijk in deze tijd – werpt een dam op tegen onbenulligheid en populisme. Ik volg graag in de voetsporen van de Amerikaanse schrijfster Susan Sontag. Zij stelde ooit dat kunst het huis vormt van nuance en tegendraadsheid in een tijd die gekenmerkt wordt door een behoefte aan simpelheid en eenduidigheid. Misschien kunnen we van de kunst meer leren dan van het politieke gezever. We leven nu namelijk in een tijd waarin zekerheid de toon bepaalt en waarin de hardste schreeuwers het best worden gehoord. Voor mij mag het allemaal wat zachter. Met meer wol en minder geblaat. Met meer ruimte voor reflectie en twijfel dan bijtende oneliners en sissende soundbites. Kortom, ik zou de kunstenaars serieus nemen. Zij zijn de ware wegbereiders. Wie de bijl zet aan de stam van onze cultuur, die komt uiteindelijk aan onze geestelijke gezondheid en ons bestaansrecht. En vooral die geestelijke gezondheid baart me de laatste jaren ernstige zorgen. Ik vrees dat we de creatievelingen hard nodig hebben. Waar zijn jullie? Ikzelf heb vroeger tijdens de lessen creatieve ontplooiing helaas te slecht opgelet.
